به گزارش مشرق به نقل از فارس، بودجه‌نویسی به شکل اولیه آن قدمتی در حد پیدایش حکومت‌ها و دولت‌ها دارد. با پیدایش و گسترش وظایف دولت‌ها و پیچیده شدن امور کشورداری، بودجه‌نویسی از شکل اولیه خارج شده و امروزه به عنوان یکی از ابزارهای اساسی و مهم دولت جهت رسیدن به اهدافشان تبدیل شده است.

 

 

در دوره اول یعنی از ایران باستان تا دوره سلجوقیان بودجه به شکل ابتدایی و ساده که فقط مدارکی دال بر تهیه تنظیم دخل و خرج دولت‌ها بوده است. انجام تقسیمات کشوری، سلسله مراتب حکومتی، وضع قوانین و مقررات مالیاتی، تأسیس دادگستری، ایجاد پست‌های بازرسی و کنترل ، ... نشان از نوع برنامه‌ریزی در دوره اول بوده است اما بصورت ساده و ابتدایی.

 در دوره دوم که حکومت سلجوقیان جهش مهمی در بودجه‌ریزی ایران به وجود آورد حساب «درآمدها» و «مخارج» از هم جدا شد و حکومت صفویان مالیات را دسته‌بندی نمود و دوره سوم دوره مشروطه خواهان بود که اقدام اساسی بعد از پیروزی تحت عنوان تهیه و تصویب قانون اساسی در سال 1285 شمسی انجام شد و قوانینی در خصوص مالیات‌ها، بودجه، دیوان محاسبات و ... که بطور مستقیم و غیرمستقیم با مسائل بودجه ارتباط داشت.
 
تا قبل از انقلاب مشروطیت مفهوم بودجه در ایران، همان دخل و خرج دولت بود که توسط افرادی بنام «مستوفی» نگهداری می‌شد و کتابچه‌هایی به نام کتابچه‌های جمع و خرج مخصوص مرکز وجود داشت که کلیه درآمدها مستقیم وارد خزانه می‌شد و در رأس آن شاه بود.
شاه شخصی به نام وزیر دفتر (وزیر مالیه) را مأمور تنظیم بودجه کشور می‌نمود و پس از تأیید کتابچه‌ها با امضاء شاه، وزیر دفتر کتابچه‌ها را به مستوفیان ابلاغ می‌کرد و درآمدها معمولا از طریق املاک مزروعی یا گمرکات حاصل می‌شد. از مال التجاره ورودی می‌گرفتند از املاک مزروعی به صورت یک دهم دریافت می‌گردید که آنهم از اهالی روستا، زارعین و کدخدا سؤال می‌شد.

 

مستوفیان عده‌ای کارمند داشتند بنام «میرزا قلم دان» که کارشان ثبت و نگهداری دفاتر بود. در دوره ناصر‌الدین شاه این رسم به هم خورد و به نفع مالک تغییر کرد که ده درصد به سی و پنج درصد رسید. تحول بعد در زمان محمد شاه قاجار و ناصر‌الدین شاه به ترتیب به دست قائم مقام فراهانی و میرزا تقی‌خان امیرکبیر صورت گرفت که برای اولین بار «درآمدها» و «مخارج» برای «مصارف معین» به صورت سیاهه‌نویسی در قالب یک کتابچه پیش بینی گردید.
 
در زمان سلطنت ناصر‌الدین شاه اولین وام از بیگانگان دریافت شد جهت سفرهای شاهانه، در واقع دست گدایی پادشاهان پیش دولت‌ها دراز شد. در واقع اولین کسری بودجه آغاز شد و قوانین بودجه ایران عمدتا از قوانین بودجه فرانسه نشأت گرفته بود و رواج یافت.

 در ایران اولین بودجه کشور به روش جدید، پس از مشروطیت در سال 1328 قمری مطابق با سال 1289 هجری شمسی توسط شخصی به نام مرتضی قلی‌خان هدایت (ضیع‌الدوله) تهیه شد تا حدودی از حالت سیاهه نویسی خارج و نسبت به سال‌های قبل کامل‌تر شد.